De Finse Kerstman – Joulupukki, van stout naar aardig

De Finse Kerstman heeft een duister verleden. De vrolijke en gulle oude man van Kerstmis die we allemaal kennen en liefhebben was niet altijd zo vrolijk.

De Kerstman die vandaag de dag het meest herkenbaar is, is het resultaat van een mix van verschillende verhalen en culturen, en veel van zijn iconische eigenschappen zijn in de loop der eeuwen aan het verhaal toegevoegd. De Amerikaanse Santa is ontstaan uit Sinterklaas, die in de 17e eeuw door Nederlandse kolonisten naar New York werd gebracht. In de loop der tijd hebben verschillende groepen en individuen het beeld van de moderne Kerstman helpen vormen door stukjes overlevering toe te voegen, zoals vliegende rendieren en magische schoorsteenbekwaamheden. Een Finse Amerikaan, Haddon Sundblom, versterkte het beeld van de moderne, vrolijke Amerikaanse Kerstman met zijn beroemde kerstillustraties voor Coca-Cola in de jaren 1930. Sunblom’s Santa kon echter niet verder afstaan van de originele Finse Santa, Joulupukki.

Joulupukki betekent “Yule Goat”. Yule, een voorchristelijk heidens festival, was een midwinterfeest met feesten en offers dat plaatsvond in vele Germaanse culturen. Dus wat hebben geiten ermee te maken? Hoewel er helaas geen definitief antwoord is, suggereert de populairste theorie dat geiten verbonden zijn met de god Thor. Geassocieerd met stormen en vruchtbaarheid, bestuurde Thor een geitenwagen, en via hem werden geiten geassocieerd met oogsten en vruchtbaarheid. Tradities ontwikkelden zich zoals gewoonlijk, en mannen gingen zich als onderdeel van de rituelen kleden in gehoornde geitenkostuums. In Finland waren de nuuttipukki, zoals ze worden genoemd, kwade geesten die van deur tot deur gingen en geschenken en restjes van het Yule-feest eisten.

Dat brengt ons terug bij Joulupukki. De Finse Kerstman is een mix van de nuuttipukki en de moderne Kerstman, of de “Coca-Cola” Kerstman. Ergens in de 19e eeuw werd hij een welwillend figuur, en in plaats van cadeaus te eisen, begon hij ze uit te delen aan kinderen. Tegenwoordig bezoekt Joulupukki huizen om kinderen cadeaus te geven. In tegenstelling tot de Amerikaanse Santa gebruikt hij de schoorsteen niet; hij belt aan en gaat beleefd door de deur naar binnen en vraagt de nog wakkere gezinnen “Onko täällä kilttejä lapsia?”. (“Zijn er hier brave kinderen?”). Hij draagt rode gewaden en rijdt op een slee getrokken door rendieren (die helaas niet vliegen), en noemt Korvatunturi in Lapland zijn thuis.

Yule-geiten zijn nog steeds gebruikelijk in Scandinavische landen, zoals decoratieve geiten van riet. In steden worden soms grote rieten standbeelden neergezet, zoals de Gävle-geit in Zweden, die berucht is om haar jaarlijkse strijd tegen brandstichting. In sommige gebieden van Finland worden nuuttipukki nog steeds bezocht op Nuutinpäivä, of Sint Knut’s Dag, die plaatsvindt op 13 januari en een eindejaarsfeest is van de heidense feestdag en de christelijke Driekoningen.

Wat Joulupukki betreft, veel verhalen over zijn duistere verleden vinden nog steeds hun weg naar het moderne bewustzijn, maar of ze helemaal kloppen is een ander verhaal. Neem bijvoorbeeld de onderstaande illustraties, die tijdens Kerstmis vaak opduiken op sociale media, websites en fora als bewijs van de gruwelijke daden van Joulupukki. Hoewel ze er overtuigend uitzien, zijn ze in feite het werk van de hedendaagse illustrator Lauri Ahonen, die de angstaanjagende beelden op basis van legendes maakte voor de Finse film Rare Exports.

door Kathleen Harris